De Kruiponder

Een strook Rhenens grondgebied ten oosten van de Grift, “Het Overeind”, kwam bij een provinciale grenscorrectie op 1 januari 1960 aan Ede en Wageningen. Op één van de percelen van het Overeind stond al een paar eeuwen geleden een huisje, “De Kruijp Onder” genaamd.

Ten oosten van de Grift liep voorheen het riviertje de Kromme Eem, tevens de grens tussen het Sticht en Gelderland. Bisschop David, die de Grift heeft laten graven i.v.m. de turfwinning van de veengebieden ten noorden van Rhenen, was zo verstandig geweest de Grift op eigen (d.w.z. Utrechts) grondgebied te laten graven om de Geldersen geen nieuw argument te geven om weer naar de wapens te grijpen. Door het graven van de Bisschop Davidsgrift, ten westen van de zeer kronkelige Kromme Eem, kwam een strook grond van zo’n 5 tot soms haast 300 meter breed geïsoleerd tussen de beide waterlopen in te liggen, maar steeds op Utrechts grondgebied. Bijgevolg werd aan de oostelijke zijde van elk perceel een stuk afgesneden. Deze stukken werden de “overeinden” genoemd en de gehele strook land tussen de Grift en de Kromme Eem heette daarna “Het Overeind”.
Daar waar het Nieuwe Kanaal in de Grift uitmondt stond als enig huis in de wijde omgeving De Kruiponder, ten westen van de Eemwal en dus nog op Rhenens grondgebied.

De vroege historie en tevens een sterke aanwijzing voor de herkomst van de naam van “onze” Kruiponder zijn te achterhalen uit de verantwoordingen voor het Huis- en Haardstedegeld in de 18de eeuw van de stad Rhenen. De bouw van het huisje moet in 1729 hebben plaats gevonden.

In 1729 was men aangevangen met het graven van het Nieuwe Kanaal naar Wageningen. Zou De Kruiponder letterlijk een onderkomen, een schuilplaats geweest zijn voor de arbeiders? Gezien de afgelegen plek zal er behoefte bestaan hebben om bij plotseling opkomend slecht weer in de buurt te kunnen schuilen. Vroeger werden dingen gewoon bij de naam genoemd. Men liet de fantasie minder de vrije loop. Dat zie je bijvoorbeeld terug in veldnamen en in namen van boerderijen en kastelen. Het huisje De Kruiponder stelde niet veel voor. In de omgeving werden wel hogere heffingen van het haardstedegeld betaald.

De wegen en paden waren niet verhard en ’s winters vaak slecht begaanbaar, tenzij bij vorst de grond hard geworden was. Niettemin werd, vooral als het marktdag in Wageningen was, veel gebruik gemaakt van de korte route via een voetveer. De bewoners van De Kruiponder zetten je met de aak voor een paar centen over en je kon daar een slokje nemen alvorens verder te gaan.

De Vallei was voor WOII grotendeels onder water gezet maar de vijand had snel ontdekt dat hoger gelegen plekken nog droog waren gebleven. De Duitsers hebben geprobeerd bij het droge gedeelte waarop De Kruiponder stond en het gebied ten westen daarvan door te breken, maar zij hebben dat met grote verliezen moeten bekopen. De Hollandse militairen hadden vanuit de door loopgraven verbonden stellingen met kazematten een schootsveld voor zich dat nagenoeg vrij was van obstakels, maar De Kruiponder vormde daarop een uitzondering. Men had de boerderij laten staan waarvan men later, toen zich zware gevechten in de omgeving afspeelden, grote spijt gehad heeft. Wel is de boerderij onder andere door granaatvuur dusdanig beschadigd dat herstel niet meer mogelijk was.

De toenmalige eigenaar, dokter Hekster, liet met hulp van de Stichting Wederopbouw in 1942 een nieuwe boerderij bouwen aan de Haarwal, op zo’n driehonderd meter oostelijk van de oude plaats. De nieuwe Kruiponder staat er nog, ondanks het feit dat ook deze boerderij later in de oorlog forse schade opliep.

(Bron: De Kruiponder, H. Dekker en H.P. Deys, Oud Rhenen, p. 5-16, mei 2001)

Waar?